Όταν σκεφτόµαστε σήµερα τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης, ένας από τους πρώτους µας συνειρµούς είναι η σύνδεσή τους µε τις ψευδείς ειδήσεις, τα «fake news», όπως έχει επικρατήσει ο όρος στο καθηµερινό µας λεξιλόγιο. Χρησιµοποιούµε πλέον τον όρο «fake news» για να χαρακτηρίσουµε, ακόµα και µε µια πρόχειρη σκέψη, οτιδήποτε δεν συνάδει µε την υποκειµενική µας πραγµατικότητα – ακόµα κι αν δεν έχει προηγηθεί κανένας συστηµατικός ή ο ελάχιστος έλεγχος µε την αξιοπιστία ή µη µιας πληροφορίας. Ως κοινωνικοί επιστήµονες, είναι αναπόφευκτο να φιλτράρουµε µε την ερευνητική µας µατιά την καθηµερινή χρήση των όρων της επικοινωνίας και να παρατηρούµε το αποτύπωµα που αφήνουν στον κοινωνικό µας ιστό οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις.
Οι πρόσφατες εξελίξεις στα επικαλυπτόµενα πεδία της πολιτικής επικοινωνίας, των µέσων ενηµέρωσης και της τεχνολογίας εισήγαγαν πολύπλοκες προκλήσεις που συνδέονται µε τη λεγόµενη «εποχή της µετα-αλήθειας». Σήµερα, οι αµφιλεγόµενες και, σε ορισµένες περιπτώσεις, οι παραπλανητικές πληροφορίες απηχούν σε ένα παγκόσµιο ακροατήριο και σε µια πρωτοφανούς προηγουµένου κλίµακα. Από την πολιτική επικοινωνία και τις ειδήσεις έως τους αστικούς θρύλους και τις φήµες, το ψευδές περιεχόµενο εµφανίζεται σε πολλαπλά επίπεδα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης και διαχέεται αστραπιαία µέσω των κοινωνικών δικτύων. Ταυτόχρονα, έρευνες σε παγκόσµιο επίπεδο επιβεβαιώνουν ότι τα κοινωνικά µέσα και δίκτυα αποτελούν µια από τις πιο σηµαντικές πηγές πληροφοριών και ειδήσεων. Ωστόσο, παρόλο που τα κοινωνικά δίκτυα υποτίθεται ότι µπορούν να µας κάνουν πιο έξυπνους µέσα από τη διαδικασία επικοινωνίας και διάδρασης µεταξύ µας, µοιάζει να αποτυγχάνουνµε να αξιοποιήσουµε τη «σοφία του πλήθους». Ο σχηµατισµός των προσωπικών µας πληροφοριακών «θαλάµων» κλιµακώνεται, καθώς τείνουµε να είµαστε εκλεκτικά εκτεθειµένοι σε πληροφορίες και απόψεις που επικυρώνουν τις ήδη προκαθορισµένες πεποιθήσεις και αντιλήψεις µας.
Σε αυτό το εξαιρετικά διασυνδεδεµένο πληροφοριακό οικοσύστηµα, ο εντοπισµός των ψευδών ειδήσεων, από τη στιγµή που έχουν εξαπλωθεί και εδραιωθεί στη συνείδηση ??των ανθρώπων, γίνεται µια εξαιρετικά δύσκολη διαδικασία. Τις περισσότερες φορές, τα ψευδή µηνύµατα χτίζουν επάνω σε υφιστάµενες αντιλήψεις ή προδιαθέσεις και εκµεταλλεύονται τους φόβους και τις ανησυχίες µας, διαµορφώνοντας µια εναλλακτική εκδοχή της κοινωνικής πραγµατικότητας.
Σε τι βαθµό µας αγγίζει το φαινόµενο των ψευδών ειδήσεων και ακόµα γενικότερα, των ψευδών πληροφοριών; Είναι ένα κοινωνικό φαινόµενο, µια «µάστιγα» των καιρών µας; Πρέπει να µας απασχολεί όλους; Και γιατί;
Ζούµε σε ένα περιβάλλον µέσα στο οποίο ο πληροφοριακός «θόρυβος» γίνεται ολοένα και πιο εκκωφαντικός. Οι ειδήσεις πρέπει να είναι σύντοµες και γρήγορες και να ικανοποιούν το αδηφάγο µάτι του αναγνώστη-χρήστη. Τα γεγονότα µένουν συχνά ανοιχτά σε υποκειµενικές ερµηνείες και πολλές φορές γίνονται και «εναλλακτικά».
Οι ψευδείς πληροφορίες µας αφορούν όλους γιατί καταστρέφουν τις βιωµένες ιστορίες µας, τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε και ερµηνεύουµε τον κόσµο γύρω µας. Μοιάζει σαν να παραχαράσσουν τις προσωπικές µας εµπειρίες και να µολύνουν τις πολύτιµες βιωµένες και παροντικές στιγµές µας. Πολλές φορές, µας οδηγούν και σε εσφαλµένες αποφάσεις. Κάθε «εναλλακτικό» γεγονός που εισβάλει στην ειδησεογραφική ατζέντα και κάθε ψευδής είδηση που διαχέεται στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης, οδηγεί σε ένα ακόµα παραπληροφορηµένο άτοµο και σε µια απόφαση που έχει ληφθεί µε βάση ελλιπείς, µονοµερείς ή εκτός νοηµατοδότησης πληροφορίες.
Συχνά αναφέρεται πως οι ψευδείς ειδήσεις έχουν αντικοινωνικό χαρακτήρα. Προσωπικά πιστεύω πως οι ψευδείς ειδήσεις είναι βαθιά κοινωνικές, γιατί κατορθώνουν να συσπειρώσουν τους ανθρώπους που τις υιοθετούν γύρω από µια «εναλλακτική αλήθεια». ?ηµιουργούν κοινότητες µέσα στις οποίες αναπτύσσεται µια βαθιά αλληλεγγύη, χτίζοντας ένα δίπολο ανάµεσα σε «εµάς» και «αυτούς». Αυτή τη διχοτόµηση την συναντούµε πολύ συχνά στις πολιτικές αντιπαραθέσεις, πεδίο στο οποίο η ιδεολογική αντίθεση γίνεται βαθιά και οδηγεί σε συγκρούσεις. Ειδικά στο ψηφιακό περιβάλλον, αυτές οι αντιπαραθέσεις αναδεικνύονται πολύ έντονα. Η δηµόσια συζήτηση έχει πλέον βαθιά «µολυνθεί» από αυτές τις βαθιές αντιπαραθέσεις: αν δεν είσαι µαζί µας, είσαι εναντίον µας.
Οφείλουµε όλοι να αναλάβουµε τις ευθύνες µας και να συµβάλουµε στον επαναπροσδιορισµό του δηµόσιου διαλόγου που συντελείται ολοένα και περισσότερο στον άυλο χώρο των µέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ο δικός µας ρόλος ως ερευνητών είναι να µελετήσουµε το φαινόµενο, να συγκεντρώσουµε τα δεδοµένα και να προσφέρουµε τη βαθύτερη γνώση ώστε οι αρµόδιοι δρώντες να χαράξουν τις πιο αποτελεσµατικές πολιτικές που µπορούν για να το αντιµετωπίσουν.
Είναι όµως εξίσου σηµαντική η «µάχη» που οφείλουµε να δώσουµε καθηµερινά ως χρήστες κάθε τεχνολογικής πλατφόρµας που χρησιµοποιούµε, είτε τη χρησιµοποιούµε ενεργητικά, αναρτώντας ή αναδηµοσιεύοντας περιεχόµενο, είτε την προσλαµβάνουµε παθητικά, καταναλώνοντας περιεχόµενο. Οφείλουµε να ελέγχουµε κάθε πληροφορία που διαβάζουµε, ειδικά όταν την ανασκευάζουµε και τη διαχέουµε πολλαπλασιαστικά µέσα στο ψηφιακό περιβάλλον των κοινωνικών µέσων. Οι ψευδείς ειδήσεις δεν ανακαλύφθηκαν µε το διαδίκτυο – στο ψηφιακό περιβάλλον, όµως, µεταδίδονται πολύ πιο γρήγορα και πολύ πιο εύκολα, χωρίς να µπορούµε να εντοπίσουµε την πηγή προέλευσής τους. Γι’ αυτό ο ρόλος των δηµοσιογράφων επανέρχεται ως πλέον σηµαντικός, να ανακτήσουµε την εµπιστοσύνη στους επαγγελµατίες της ενηµέρωσης που µπορούν να µας πλοηγήσουν υπεύθυνα στο ψηφιακό οικοσύστηµα.
Οι ψευδείς ειδήσεις και πληροφορίες είναι ελκυστικές, πείθουν εύκολα και δηµιουργούν νέα πλαίσια νοηµατοδότησης, ακόµα και στους πιο προσεκτικούς και υποψιασµένους από εµάς. Μία λειτουργία τους που αποδεικνύεται πολύ αποτελεσµατική είναι η ανταπόκρισή τους σε µια ανθρώπινη θεµελιώδη ανάγκη να µεταφράσουµε τα περίπλοκα φαινόµενα µέσω µιας απλοϊκής ερµηνείας που µοιάζει γοητευτική και πειστική µέσα στην απλότητά της. Όπως οι αρχαίοι πολιτισµοί δηµιούργησαν µύθους για να κατανοήσουν τα φυσικά φαινόµενα, την ιστορία ή τελετουργίες για να αντιµετωπίσουν τις αντιξοότητες και τα µεγάλα γεγονότα της ζωής, οι µεταµοντέρνες δικτυωµένες κοινωνίες, συχνά υπερβολικά ενηµερωµένες και παραπληροφορηµένες, δηµιουργούν τις δικές τους «µεταµοντέρνες µυθολογίες», ώστε να κατανοήσουν τον υπερσυνδεδεµένο κόσµο γύρω µας. Αν όµως δεν καταφέρουµε να δούµε τις διαφορές ανάµεσα στους µύθους της «εναλλακτικής αλήθειας» και τις ασφαλείς υποθέσεις που µας προσφέρει η επιστήµη, θα αποµακρυνόµαστε ολοένα και περισσότερα από την αλήθεια και την ευηµερία των δηµοκρατικών µας θεσµών.
Γράφει η Δήμητρα Δημητρακοπούλου
Ακαδημαϊκός, Marie Curie Global Fellow, Massachusetts Institute of Technology & University of Zurich
*Αναδημοσίευση από το εξαμηνιαίο freepress περιοδικό του ΚΘΒΕ «ΠΡΑΞΗ» (Χειμώνας – Άνοιξη 2020)
