Σε ποιο βαθμό τα στερεότυπα επηρεάζουν τη ζωή μας; Ποια είναι η έννοια της πατρίδας στον καιρό της παγκοσμιοποίησης; Σε ποιο βαθμό έχει κατακτηθεί η ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα και κατά πόσο η διαφορετικότητα στη σεξουαλική ταυτότητα είναι κοινωνικά και θεσμικά αποδεκτή; Τρεις ειδικοί απαντούν στα προαναφερθέντα ερωτήματα, ο καθένας στον τομέα του, σε μία προσπάθεια ιχνηλάτησης των δυναμικών που ορίζουν την έννοια της διαφορετικότητας στην εποχή μας.
Νικόλας Σεβαστάκης
Η πατρίδα, οι άλλοι και οι μύθοι
Η παγκοσμιοποίηση, λέξη άκομψη είναι αλήθεια, δεν έχει καλό όνομα για πολλούς. Όχι μόνο σ’ εμάς αλλά και στις ΗΠΑ, στη Γαλλία και σε πλήθος χωρών της Δύσης, πολλοί αισθάνονται ότι ο παγκοσμιοποιημένος κόσμος είναι η άρνηση των ιδιαίτερων τόπων, ένας στρόβιλος που σαρώνει ταυτότητες, μια άψυχη μηχανή που δεν αφήνει χώρο για αυθεντικά κοινωνικά συναισθήματα. Αν ο πατριωτισμός είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα και μια σχέση του εγώ με ένα συγκεκριμένο «εμείς», πολλοί πιστεύουν πως η παγκοσμιοποίηση είναι το αντίθετο: μια αφηρημένη σχέση με διάφορα αγαθά και τεχνολογίες και μαζί μια «ιδεολογία» που πάει να επιβληθεί από ορισμένες ελίτ στους λαούς τους. Ας μην έχουμε όμως αυταπάτες. Εδώ και χρόνια τα περισσότερα ανθρώπινα και πολιτικά δράματα χρεώνονται σε αυτό τον μεγάλο μετασχηματισμό. Κάθε μέρα συναντώ συμπολίτες μας που πιστεύουν ακράδαντα, ότι η παγκοσμιοποίηση μας «επιβάλλει» τους Πακιστανούς και Μπαγκλαντεσιανούς που κυκλοφορούν στο κέντρο της πόλης. Μα γιατί, τους ρωτάω. «Μα δεν ξέρεις, ότι θέλουν να αλλοιώσουν τον πληθυσμό και να μας υποτάξουν;», έρχεται η απάντηση, με τέτοια βεβαιότητα που προκαλεί τρόμο. Πώς να εξηγήσεις ότι μια τέτοιας έκτασης μετακίνηση πληθυσμών δεν είναι απόφαση κάποιων μυστικών επιτελείων και ότι τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Πώς να πείσεις εξάλλου πως η πατρίδα, η αίσθηση μιας ξεχωριστής κοινότητας είναι κοινωνικό συναίσθημα που αλλάζει μέσα στον χρόνο. Στη νεότερη εποχή κατοχυρώθηκε στους εθνικισμούς, σε οράματα επιβεβαίωσης, συλλογικής αξιοπρέπειας αλλά και αλαζονικής υπεροχής και βαναυσότητας. Παρά τις δημοσιογραφικές και σοσιαλμηντιακές ευκολίες, ανοιχτά σύνορα δεν υπάρχουν στον κόσμο μας παρά για ορισμένες κατηγορίες προνομιούχων μετακινούμενων: τουρίστες, επιστημονικές και επιχειρηματικές ελίτ, νεολαίες των μεσαίων τάξεων του Βορρά και της Ανατολικής Ασίας. Η πανδημία ήρθε να υπενθυμίσει πως ζούμε μια διπλή κατάσταση: ζούμε στην παγκοσμιοποίηση και συγχρόνως σε έναν κόσμο κρατών και συνόρων. Τα κράτη επανέρχονται στον προστατευτικό τους ρόλο. Οι αγορές, οι ροές αγαθών και εμπορευμάτων πλήττονται, επιβραδύνονται. Σε αυτή την συνθήκη πρέπει να ξανασκεφτούμε την πατρίδα ως πολύπλευρη σχέση με το παρελθόν και το μέλλον. Η πατρίδα δεν είναι κειμήλιο που το επιδεικνύουμε σαν brandname αλλά πολιτικό και συναισθηματικό σύμφωνο που μπορεί να το υπογράψουν και άλλοι.
*Ο Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, συγγραφέας και αρθρογράφος.
Στέλλα Κάσδαγλη
Η ισότητα είναι οι ιστορίες των γυναικών
Πέρυσι τέτοια εποχή, δημοσιεύτηκε από το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, το EIGE, ο επικαιροποιημένος Δείκτης για την Ισότητα σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπως ίσως θα διαβάσατε τότε, η Ελλάδα βρίσκεται σταθερά στην τελευταία θέση της κατάταξης. Δεν θα σας αναφέρω εδώ τα νούμερα της έρευνας. Μπορείτε, έτσι κι αλλιώς, εύκολα να τα βρείτε. Γιατί τα νούμερα είναι σημαντικά, όμως η ισότητα δεν είναι μόνο νούμερα. Η ισότητα είναι μεγάλα πράγματα, όπως το να υπάρχουν γυναίκες στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας σου και στην κυβέρνηση της χώρας, και είναι και μικρά πράγματα, όπως το, αν φτάσεις κι εσύ εκεί, να μην είσαι η μόνη. Η ισότητα είναι μικρά πράγματα, όπως το να πληρώνεσαι ένα ευρώ και όχι 87 λεπτά για κάθε ένα ευρώ που πληρώνεται ο άντρας συνάδελφός σου, όταν κάνεις δουλειά ίσης αξίας μ’ εκείνον. Και η ισότητα είναι μεγάλα πράγματα, όπως το να παίρνεις σύνταξη ισότιμη με του συντρόφου σου, και όχι κατά 25% χαμηλότερη, επειδή πληρωνόσουν 13 λεπτά λιγότερο σε όλη σου τη ζωή και επειδή για αρκετά χρόνια δε δούλευες, καθώς είχες αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της φροντίδας της οικογένειάς σας. Η ισότητα είναι μεγάλα πράγματα, όπως το να μην αναλαμβάνεις αναγκαστικά το μεγαλύτερο μέρος της φροντίδας του νοικοκυριού και της οικογένειάς σου. Και η ισότητα είναι μικρά πράγματα, όπως το να πιστεύει ο καθηγητής και οι γονείς σου ότι μπορείς να τα καταφέρεις στη ρομποτική εξίσου καλά ή και καλύτερα από τα αγόρια συμμαθητές σου. Η ισότητα είναι, επίσης, μεγάλα πράγματα όπως το να ξέρεις ότι συμμετέχουν και γυναίκες στα όργανα που αποφασίζουν για το ποιες ασθένειες ή ποια κοινωνικά προβλήματα θα ερευνηθούν, έτσι ώστε να ερευνώνται επαρκώς και τομείς, όπως η ενδομητρίωση ή οι γυναικοκτονίες, που επηρεάζουν τις ζωές εκατομμυρίων γυναικών στην Ελλάδα και στον κόσμο. Η ισότητα είναι ιστορίες. Οι δικές μας ιστορίες, οι δικές σας ιστορίες. Οι ιστορίες που ζούμε και αφηγούμαστε μεταξύ μας. Αλλά όχι μόνο αυτές. Είναι και οι ιστορίες που δεν βλέπουμε, αλλά κάποιες άλλες γυναίκες τις ζουν. Γι’ αυτό έχουν σημασία και οι αριθμοί. Γιατί μας λένε τις ιστορίες που δεν μας αφηγείται κανείς. Και λένε τις δικές μας ιστορίες σε εκείνους που δεν τις ζουν.
*Η Στέλλα Κάσδαγλη είναι συνιδρύτρια του οργανισμού Women On Top και συγγραφέας.
Βενετία Καντσά
Κανόνες φύλου, κανόνες σεξουαλικότητας
Στη συλλογή δοκιμίων που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Undoing Gender» το 2004 η Αμερικανίδα φιλόσοφος και θεωρητικός του φύλου Judith Butler διερωτάται για εκείνους τους όρους και τους κανόνες που περιορίζουν τη ζωή και καθιστούν διανοητές ορισμένες μόνο ζωές ενώ αποκλείουν άλλες. Ποιοι είναι εκείνοι οι κανόνες που διαχωρίζουν τα υποκείμενα στη βάση του φύλου και της σεξουαλικότητας και δεν επιτρέπουν σε άτομα μη ετερόφυλα, αμφιφυλόφιλα, διεμφυλικά, διαφυλικά, μεσοφυλικά την παρουσία και εμφάνιση σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, το δικαίωμα στην ιατρική περίθαλψη, την αναγνώριση των συγγενειακών σχέσεων από τον νόμο, την προστασία από το κράτος στον δρόμο, τη δουλειά, και το σπίτι; Η διαφορετικότητα υπό το πρίσμα αυτής της προσέγγισης δεν αφορά την απόκλιση από τη «κανονικότητα» αλλά την απόκλιση από κανόνες που δεν αναγνωρίζουν διαφορετικές μορφές διαβίωσης. Στην Ελλάδα τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα έγιναν βήματα προς την κατεύθυνση άρσης των διακρίσεων και νομικής αναγνώρισης διαφορετικών μορφών σχέσεων με όρους φύλου και σεξουαλικότητας. Το ελληνικό νομικό πλαίσιο προσφέρει προστασία ενάντια σε διακρίσεις στην εργασία, (Ν. 4443/2016), καθώς και απέναντι σε υποκίνηση σε βία και εγκλήματα μίσους (Ν. 3719/2008, Ν. 4285/2014, κι ο Νέος Ποινικός Κώδικας Ν. 4619/2019) λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, ενώ αναγνωρίζει το σύμφωνο συμβίωσης σε δύο ενήλικα πρόσωπα ανεξάρτητα από το φύλο τους (Ν.4356/2015), την αναδοχή τέκνων σε ζευγάρια ίδιου φύλου (Ν. 4538/2018) και τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου (Ν. 4491/2017). Υπάρχουν ωστόσο πολλά ακόμη να γίνουν στο επίπεδο της προστασίας και της αναγνώρισης. Σύμφωνα με Έκθεση το 2019 της International Lesbian and Gay Association (ILGA), -η οποία αφορά το νομικό πλαίσιο στις 193 χώρες που απαρτίζουν τα Ηνωμένα Έθνη-, στην Ελλάδα δεν υπάρχει ακόμη συνταγματική προστασία, ευρεία νομική προστασία, προστασία από θεραπείες μετατροπής (Conversion Therapies), νομική αναγνώριση γάμου ομοφύλων, και αναγνώριση από κοινού υιοθεσίας τέκνων. Επίσης, πέρα από το θεσμικό πλαίσιο, είναι σημαντική η απόσταση που χρειάζεται να διανυθεί προς την κατεύθυνση της κοινωνικής αναγνώρισης και άρσης της αποσιώπησης, της απόκρυψης και του αποκλεισμού μορφών ζωής που θεωρούνται ότι αποκλίνουν από τους κανόνες.
* Η Βενετία Καντσά είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Συνεντεύξεις στην Εύη Καλλίνη
*Αναδημοσίευση από το εξαμηνιαίο freepress περιοδικό του ΚΘΒΕ «ΠΡΑΞΗ» (ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2020 – ΑΝΟΙΞΗ 2021)
