Μια πρώτη στίξη
Πώς να μιλήσει κάποιος για τη σχέση τέχνης και ψυχανάλυσης; Κάθε τέτοια προσπάθεια μας θέτει εμπρός στην ανυπέρβλητη δυσκολία να μιλήσεις για αυτό που δεν μπορεί να χωρέσει σε λέξεις, ούτε να εκπροσωπηθεί από αυτές. Ή, θέτοντάς το αλλιώς, κάθε απόπειρα γλωσσικής απόδοσης ενός τέτοιου θέματος μας απομακρύνει από την ουσία του και, μάλιστα, την περιορίζει και μερικές φορές την μειώνει ή την παραμορφώνει. Αυτό συμβαίνει, γιατί η γλώσσα ανήκει στο συγκροτητικό επίπεδο του ψυχισμού και διατρέχεται από λογική συνέχεια και συνέπεια. Η τέχνη και η ψυχανάλυση, όμως, ζουν μέσα στον χώρο της βαθιάς ψυχικής ανθρώπινης εμπειρίας. Στον χώρο του ψυχισμού, όπου δεν επικρατεί η λογική, όπως την γνωρίζουμε στη συνειδητότητα, αλλά κατακλύζεται από τη συναισθηματική εμπειρία, τις δονήσεις της που μέσα από αυτήν ερχόμαστε σε επαφή με τον πυρήνα του εαυτού μας και δημιουργείται το άνοιγμα της ένωσής μας με τον Κόσμο (Milner, 1987). Ο S. Freud μίλησε για το ωκεάνιο συναίσθημα του μωρού, το οποίο καθώς βρίσκεται στην αγκαλιά της μητέρας του, στην απόλυτη ένωση μαζί της, καθώς ακόμα το εγώ του δεν έχει διαφοροποιηθεί από τον εξωτερικό κόσμο, βιώνει την απόλυτη ένωση με το σύμπαν. Αυτός είναι ο χώρος της τέχνης και της ψυχανάλυσης. Είναι ο ενδοψυχικός χώρος της σχέσης. Της σχέσης με τη μητέρα της βρεφικής ζωής και της σχέσης με τον Κόσμο. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Maritain (1953 στο Milner, 1987), εδώ, τα πράγματα και ο ψυχισμός συλλαμβάνονται μαζί ως μια εμπειρική γνώση που δεν έχει εννοιολογική έκφραση, η αντικειμενική πραγματικότητα και η υποκειμενικότητα, ο κόσμος και η ψυχή συνυπάρχουν αδιαχώριστα. Αυτή είναι η ποιητική διάσταση του ψυχισμού (Milner, 1987). Στην ψυχανάλυση ο ψυχικός χώρος αυτός ονομάζεται αμορφοποίητο ασυνείδητο (όπως αρχικά το περιέγραψε η M. Milner και το ανέπτυξε ο W. Bion). Όλοι μας, επομένως, έχουμε ένα ποιητικό ασυνείδητο, το οποίο συλλαμβάνει τον εαυτό και τον κόσμο μέσα σε μια διαρκή δυνατότητα δημιουργίας μορφών και συμβόλων. Κάθε στιγμή που ο καλλιτέχνης δημιουργεί, επιστρέφει σε αυτή την ψυχική κατάσταση της ωκεάνιας εμπειρίας. Λέει ο Maritain «Εκείνη τη στιγμή επιστρέφουν η λογική και η αίσθηση πίσω στην καρδιά, το αίμα στο πνεύμα και το πάθος στη διαίσθηση.. Στην ποιητική διάσταση του ψυχισμού εισαγόμεθα σε μια νυκτερινή αυτοκρατορία, όπου το συναίσθημα συνδέεται με τη φαντασία» (Maritain, 1953 στο Milner, 1987: 157). Ο ψυχισμός πλάθεται κάθε στιγμή που ενώνεται το συναίσθημα με τη φαντασία και δημιουργεί μορφές. Επομένως, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι ο ψυχισμός δεν είναι κάτι σταθερό και ακίνητο, αλλά, αντιθέτως, είναι σε μια διαρκή κίνηση δημιουργίας και μορφοποίησης συμβόλων. Αυτό, άλλωστε, βιώνουμε κάθε βράδυ μέσα από τα όνειρα. Το όνειρο είναι η απόδειξη ότι ο ψυχισμός είναι μια συνεχής δημιουργία (μας λέει ο W. Bion).
Ψυχαναλυτική σχέση: ένας χώρος ψυχικής δημιουργίας
Στην ψυχαναλυτική συνεδρία ψυχαναλυτής και αναλυόμενος βιώνουν μαζί μια ψυχική συνάντηση, μέσα στην οποία σμιλεύονται οι ψυχισμοί και αναδύονται σύμβολα που ξεχειλίζουν από νόημα. Το πρώτο σύμβολο που αναδύεται, αν μπορούμε να μιλήσουμε με όρους «σειράς», είναι η (αναλυτική) σχέση. Τα άρρητα ψυχικά μηνύματα του αναλυόμενου απευθύνονται μέσα στον ψυχισμό του αναλυτή. Όταν αυτά αντηχούν μέσα στον αναλυτή, τότε βιώνονται και από τους δύο ως «μοιρασμένα σημεία» (ψυχικής επικοινωνίας). Το μοίρασμα, σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Rene Roussillon, αποτελεί την πρώτη βασική προϋπόθεση για την εμφάνιση του συμβόλου. Η βιωμένη εμπειρία της συνάντησης με τον αναλυτή αποτελεί, θα μπορούσαμε έτσι να πούμε, το πρώτο σύμβολο. Όπως στην περίπτωση βρέφους-μητέρας. Βρέφος και μητέρα αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους μέσα σε τέτοια σύμβολα και τα σύμβολα μεταφέρουν τα ίχνη αυτής της συνάντησης και του «είμαστε μαζί». Η μητέρα δημιουργεί το μωρό της, μέσα από την ονειροπόληση και το μωρό αφήνεται από αυτήν να δημιουργεί ονειρικά τη μητέρα, δηλαδή τον εαυτό του, δηλαδή τον κόσμο (Roussillon, 2010). Μέσα από μια μυστηριώδη πράξη του ψυχισμού κατά την ονειροπόληση η μητέρα εμπεριέχει μέσα της τις ωμές ψυχικές και σωματικές εκφράσεις του μωρού της και μέσα από την δυναμική της αγάπης της και του νιασίματος για αυτό μπορεί να δημιουργεί ονειρικές εικόνες, μέσα στις οποίες συλλαμβάνεται το νόημα, όπως το φως μέσα στο διαμάντι (Meltzer, 1986 στο Migliozzi στο Levine and Civitarese, 2016). Η ψυχαναλυτική συνάντηση δεν είναι τόσο μια διανοητική συνάντηση. Είναι μια ονειρική συνάντηση, θα πει η Marion Milner. Ο αναλυτής δεν εστιάζει τόσο στα λόγια του αναλυόμενου, αλλά περισσότερο στα συναισθήματα που νιώθει κοντά του. Αφήνεται σε μια κατάσταση ονειροπόλησης και ελεύθερα κυμαινόμενης προσοχής, μέσα στην οποία νιώθει πλέον μέσα του τον ψυχικό κόσμο του αναλυόμενου, για τον οποίο ο αναλυόμενος δεν μπορεί να μιλήσει. Πρόκειται για μια ονειρική κατάσταση, μέσα στην οποία συνυφαίνονται διαρκώς το ακούειν, το συναίσθημα και η φαντασία και έτσι αναδύεται η ψυχική δυνατότητα στον αναλυτή να απορροφήσει και να μεταβολίσει το βαθύ άγχος του αναλυόμενου και να το μεταμορφώσει σε σκέψεις για αυτό που υπάρχει, αλλά που ακόμα δεν έχει βιωθεί εμπειρικά (Migliozzi, 2016). Τραύματα και σημεία του ασυνείδητου ψυχισμού που δεν έχουν μορφή, όμως είναι μέσα στον ψυχισμό και βιώνονται μέσα από τον ακατανόητο πόνο που μπορεί να προκαλούν ή μέσα από τους εφιάλτες ή μέσα από μια αίσθηση ενός ακατανόητου «ψυχικού βάρους», όπως συχνά το περιγράφουν, ή ακατάληπτου τρόμου, εισρέουν μέσα στο ασυνείδητο του αναλυτή, το οποίο είναι ανοιχτό για να τα υποδεχτεί. Αυτά τα ψυχικά στοιχεία ενώνονται με τα ψυχικά υλικά του αναλυτή και η ασυνείδητη ποιητική ικανότητα του αναλυτή μορφοποιεί το άμορφο, το άρρητο δημιουργώντας ονειρικά το σύμβολο (εικόνα, τραγούδι, στίχος, σκεψη κλπ) που είναι γεμάτο νόημα (όπως μας λέει ο Bion). Έτσι, νοηματοδοτείται μια ψυχική εμπειρία του αναλυόμενου, για την οποία δεν μπορούσε μέχρι πριν να μιλήσει ή να σκεφτεί. Μεσα στη βαθιά ψυχική σχέση των δύο αναδύονται τα σύμβολα και οι μορφές ως μια από κοινού δημιουργία. Αυτό στην σύγχρονη ψυχανάλυση περιγράφεται ως αισθητική εμπειρία της ψυχαναλυτικής συνάντησης. Ο ψυχαναλυτής καλείται να παραιτηθεί από τη διανοητική λειτουργία του και να «παραδοθεί» σε μια ψυχική κατάσταση που μοιάζει με αυτήν του καλλιτέχνη τη στιγμή της δημιουργίας. Χρειάζεται να αφεθεί προς την ωκεάνια κατάσταση που περιγράφεται παραπάνω διατηρώντας ταυτόχρονα επαφή με το συνειδητό του κομμάτι, αλλά με έναν προσανατολισμό απομάκρυνσης από αυτό. Σαν μια ταλάντευση ανάμεσα στα δύο. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Anton Ehrenzweig (από τον χώρο της Τέχνης), η δημιουργική διεργασία συντελείται μέσα σε αυτά τα χάσματα της λειτουργίας της ψυχικής επιφάνειας/συνειδητότητας, μέσα από ένα ευρύ, διάχυτο βλέμμα και όχι μέσα από το στενό βλέμμα της συνηθισμένης προσοχής(Milner, 1987). Η δημιουργική διεργασία συντελείται μέσα από κυκλικές κινήσεις του ψυχισμού ανάμεσα στην ωκεάνια κατάσταση και τη συνειδητότητα. Σε αυτή την κατάσταση βρίσκεται τόσο ο καλλιτέχνης, όσο και ο ψυχαναλυτής.
Η αισθητική εμπειρία της ψυχαναλυτικής συνάντησης έχει περιγραφεί αρχικά από την ψυχαναλύτρια και ζωγράφο Marion Milner και από τον ψυχαναλυτή Wilfred Bion, η συμβολή των οποίων δημιούργησε ένα νέο άνοιγμα στην ψυχαναλυτική σκέψη και εργασία, κατά την οποία κυριαρχεί η σημασία της αισθητικής εμπειρίας. Η επιστημολογική στροφή της ψυχανάλυσης την κατέστησε σε «μαθήτρια» της Τέχνης, ενώ μέχρι τότε (δεκαετία του ’50) η ψυχανάλυση είχε μια θέση να «ερμηνεύει» την Τέχνη (βλ. κείμενο του Freud για τον Leonardo da Vinci), πράγμα για το οποίο είχε δεχθεί κριτική. Τώρα η ψυχανάλυση μαθαίνει για τον ανθρώπινο ψυχισμό όχι μόνο μεσα από το αναλυτικό ντιβάνι, αλλά και μέσα από την Τέχνη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει πλέον «παραδοθεί» στη βιωματική εμπειρία της ψυχικής συνάντησης απομακρυνόμενη από την μέχρι πρόσφατα κυρίαρχη διανοητική της λειτουργία, χωρίς όμως να την αποκλείει εντελώς και να παραγνωρίζει τη σημασία της.
Η ψυχή ως αέναος δημιουργός
Η πιο εύστοχη, κατά τη γνώμη μου, περιγραφή της δημιουργικής λειτουργίας του ψυχισμού, η οποία παραπέμπει στη σχέση της ψυχανάλυσης με την Τέχνη, έρχεται από τον φιλόσοφο Friedrich Nietzsche (όπως πρώτη αναφέρθηκε σε αυτόν η M. Milner). Όλα όσα αναφερθηκαν παραπάνω, ο Nietzsche πρώτος τα περιέγραψε με το δικό του μοναδικό τροπο στο κείμενό του «Η Γέννηση της Τραγωδίας». Σύμφωνα με τη σκέψη του, η ελληνική τραγωδία αναπτύχθηκε μέσα από τα διονυσιακά μυστήρια, τα οποία εξέφραζαν τον τρόμο, την αγωνία, τη λαχτάρα για αυτοκαταστροφή και για μυστικιστική ένωση με το σύμπαν. Αναγνώρισε δυο δημιουργικές δυνάμεις της φύσης, τη Διονυσιακή και την Απολλώνεια. Μέσα από αυτήν την ιδέα θεώρησε ότι αντίστοιχα ο ανθρώπινος ψυχισμός διαμορφώνεται μέσα από δυο επίπεδα λειτουργίας, τα οποία βρίσκονται σε μια διαρκή σχέση μεταξύ τους: το Διονυσιακό και το Απολλώνειο. Το Διονυσιακό είναι η χαοτική δύναμη της ζωής που προσπαθεί να διασπάσει την ατομική ύπαρξη. Ενώ, το Απολλώνειο είναι η κύρια μορφή της διαφοροποίησης που διαφυλάττει την ατομική ύπαρξη, συνθέτοντας το Διονυσιακό χάος σε τάξη και Ομορφιά. Η Απολλώνεια λειτουργία επιδρά με οργανωτικό τρόπο επάνω στο Διονυσιακό χάος (Milner, 1987). Αυτό που περιγράψαμε νωρίτερα ως ωκεάνια κατάσταση είναι η κατάσταση της ψυχικής διάλυσης, κατά την οποία ο εαυτός δεν είναι διαχωρισμένος από τον έξω κόσμο, αλλά είναι Ένα με τον Κόσμο. Επομένως, τα όρια του ψυχικού εαυτού είναι διάχυτα. Είναι μια κατάσταση που το συνειδητό λογικό επίπεδο του ψυχισμού θα θεωρούσε «τρελή». Επικρατεί το χάος. Αυτό που λέει ο Nietzsche και πλέον υποστηρίζει η ψυχανάλυση, είναι ότι η δημιουργική δυνατότητα του ψυχισμού προϋποθέτει το «άφημα» στην ψυχική διάλυση, στο ψυχικό χάος, στην καταστροφή (της συγκρότησης που μέχρι πριν υπήρχε). Το μορφοποιητικό επίπεδο του ψυχισμού, αυτό που συνθέτει τον εαυτό ως ξεχωριστή ύπαρξη από τον εξωτερικό κόσμο, αυτό που ονομάζει ο Nietzsche Απολλώνειο, έρχεται να οργανώσει το χάος και να δημιουργήσει νέες μορφές. Η δημιουργικότητα προϋποθέτει τη διάλυση, την καταστροφή και τον πόνο, σύμφωνα με τον Nietzsche. Η ψυχανάλυση εμφανώς επηρεασμένη από τον μεγάλο φιλόσοφο υποστηρίζει το ίδιο. Πιο συγκεκριμένα, ο Bion μιλάει για τη σημασία του ψυχικού πόνου και της επαφής μας με αυτόν. Λέει «χωρίς ψυχικό πόνο δεν υπάρχει (δημιουργική) ψυχική ζωή» (Williams, 2010 :26) και μας προσκαλεί να αφεθούμε σε αυτόν και να τον βιώσουμε με την πίστη ότι κάτι θα πάρει μορφή. Η μειωμένη αντοχή στον ψυχικό πόνο δημιουργεί τις ψυχικές συνθήκες εμφάνισης ψυχοπαθολογίας. Επομένως, η «παράδοση» στην ψυχική διάλυση και στην επιστροφή στην ωκεάνια ένωση με τον Κόσμο, η επιστροφή, δηλαδή στον χώρο της οργασμικής έκστασης (οπως το περιγραφει η M. Milner), αλλά και του τρομακτικού πόνου (όπως το περιγράφουν ο W. Bion και ο F. Nietzsche), η διονυσιακή κατάσταση, είναι το «ψυχικό έδαφος» της δημιουργίας, όπου μέσα από τις μορφοποιητικές κινήσεις του ψυχισμού (Απολλώνειο), το άμορφο «πλάθεται» σε νέες μορφές και σύμβολα.
Σχέση μητέρας-βρέφους: η αιώνια (ψυχική) επιστροφή της δημιουργίας
Στην αρχή της ζωής του βρέφους η μητέρα μεταμορφώνεται σε μορφοποιητική λειτουργία του ψυχισμού του μωρού της, καθώς δίνει μορφή και νόημα σε κάθε ψυχική και σωματική του έκφραση (όπως μας λέει ο W. Bion). Το μωρό μην έχοντας ακόμα διαφοροποιήσει το μέσα από το έξω, ζώντας στην ψυχοσωματική κατάσταση της απόλυτης ένωσης με την μητέρα και τον Κόσμο και ταυτόχρονα, μη έχοντας ακόμα αναπτύξει τη γνωστική ικανότητα, ώστε να αναγνωρίζει τις ψυχικές του καταστάσεις (πχ συναισθήματα), αλλά και τις σωματικές (πχ πείνα, νύστα κλπ), βιώνει τον εαυτό του μέσα από την οδύνη των ψυχοσωματικών του διεγέρσεων και την ομορφιά της μητρικής φροντιστικής παρουσίας, αλλά και του προσώπου της μητέρας. Το πρόσωπο της μητέρας φέρει την Ομορφιά του Κόσμου (όπως το περιγράφει ο D. Meltzer), καθώς κοιτάζει το μωρό σαν να είναι ο Κόσμος όλος για αυτήν. Και εκείνη είναι παραδομένη ψυχικά στην απόλυτη ένωση μαζί του (μητρική ονειροπόληση, το ονομάζει ο D. W. Winnicott), ώστε να συναισθάνεται την ψυχική και σωματική του κατάσταση κάθε στιγμή, προκειμένου να δίνει νόημα σε αυτό που του συμβαίνει και να ανταποκρίνεται μέσα σε μια σχέση αμοιβαιότητας και ζωντάνιας. Έτσι, η μητέρα μορφοποιεί το μωρό της μεταμορφώνοντας (Bollas, 1987) κάθε στιγμή την άγνωστη, πρωτόγνωρη εμπειρία του σε εμπειρία με νόημα, μεταμορφώνοντας τον διάχυτο, άγνωστο ψυχισμό σε έναν βιωμένο εαυτό με νόημα. Αυτή η μορφοποιητική λειτουργία της μητέρας εσωτερικεύεται από το μωρό και μετατρέπεται σε αναπόσπαστο κομμάτι του ψυχισμού του, μέσα από το οποίο καθίσταται το υποκείμενο ικανό να μορφοποιεί την εμπειρία του σε μια διαρκή ζωντανή δημιουργική ψυχική πορεία για όλη του τη ζωή (σύμφωνα με τη σκεψη του W. Bion). Επιπλέον, σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή C. Bollas (1987), η μνήμη αυτής της (μεταμορφωτικής) πρώιμης σχέσης με τη μητέρα γίνεται φανερή κατά την αναζήτηση του ατόμου στην ενήλικη ζωή για ένα αντικείμενο (ένα άτομο, ένα έργο τέχνης, ένα τοπίο, ένα γεγονός, μια ιδεολογία) που υπόσχεται ότι θα μεταμορφώσει το υποκείμενο (Bollas, 1987). Συνεπώς, μέσα από αυτή τη γραμμή σκέψης, θα μπορούσε να γίνει πιο κατανοητή η λαχτάρα που νιώθουμε οι περισσότεροι άνθρωποι για τα έργα τέχνης ως αποδέκτες. Πρόκειται για μια διαρκή λαχτάρα σχέσης με τον εξωτερικό κόσμο, η οποία μας μεταμορφώνει ψυχικά. Ο Nietzsche λέει « πως χάρη στη σχέση της ονειρικής διεργασίας με τα βαθύτερα στρώματα της ψυχής και τη βαθύτερη ουσία της φύσης, χαιρόμαστε την άμεση (διαισθητική) κατανόηση των μορφών. Όλες οι μορφές μας μιλούν, δεν υπάρχει τίποτα αδιάφορο ή περιττό » (Nietzsche, 1872 στο Κατριός «Ο Νίτσε και η Ψυχανάλυση, σελ. 5»). Ο ψυχισμός ευρισκόμενος σε μια συνεχή κίνηση ταξιδεύει ανάμεσα στο βαθύ επίπεδο του αμορφοποίητου ασυνειδήτου του και στο επίπεδο συνειδητότητας μέσα σε μια αέναη σπειροειδή (βλ. Κατριός «Ο Νίτσε και η Ψυχανάλυση») πορεία, μέσα από την οποία παράγονται συνέχεια διαφορετικές μορφές. Έτσι, ο ψυχισμός, λόγω της δημιουργικής του υπόστασης, είναι ένα διαρκές γίγνεσθαι.
Όλοι γνωρίζουμε από την εμπειρία μας ότι στην επαφή με ένα βρέφος συνομιλούμε μέσω χειρονομιών, φωνημάτων, η φωνή γίνεται πιο μελωδική, το πρόσωπο κάνει διάφορες (λεγόμενες) γκριμάτσες, αφηνόμαστε σε μιμητικές κινήσεις, ενεργοποιείται η φαντασία μας και η ενσυναισθητική μας ικανότητα, ενώ η βλεμματική επικοινωνία μοιάζει να είναι σταθερά κυρίαρχη (όπως το περιγράφει ο D. Stern κ.ά.). Το βρέφος, επομένως, εισάγεται στη σχέση με τον Κόσμο μέσα από την αισθητική εμπειρία της «γλώσσας» της Τέχνης. Για τον Νίτσε η μουσική είναι η αληθινή ιδέα του Κόσμου, η μητρική μας γλώσσα και σχετιζόμαστε με τους άλλους και τα πράγματα μέσω ασύνειδων μουσικών σχέσεων (Κατριός «Ο Νίτσε και η Ψυχανάλυση, σελ. 7»). Στην ψυχαναλυτική σχέση, ανάμεσα στον αναλυτή και τον αναλυόμενο αναδύεται ο χώρος της πρώιμης συναισθηματικής μουσικότητας, μέσα στον οποίο συντονίζονται και οι δυο αμοιβαία διανοίγοντας έτσι τη δυνατότητα μιας βαθιά ψυχικής συνάντησης. Και οι δύο αμοιβαία απορροφημένοι, αφήνονται στον ποιητικό χώρο που αποκαλυπτικά βιώνουν μέσα σε ένα «μεταξύ», στον ενδιάμεσο χώρο (όπως το ονομάζει ο ψυχαναλυτής D. W. Winnicott), και, βυθίζονται όπως βυθίζονται μέσα στη Φύση, χάνονται στα βάθη του, όπως μέσα στο σύμπαν, όπου δεν υπάρχει βυθός, ούτε επιφάνεια (όπως περιγράφει ο Α. Ταρκόφσκι τη σχέση του αναγνώστη με την ποίηση χα’ι’κού, στο βιβλίο «Σμιλεύοντας τον χρόνο»).
Αντί επιλόγου, άνοιγμα
Η μούσα από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, αυτή η φαντασιακή γυναίκα που δίνει πνοή στον καλλιτέχνη, εμφυσά μέσα του την κίνηση της δημιουργίας. Έμπνευση. Το άμορφο στην πρώιμη βρεφική ψυχική κατάσταση δεν έχει αρχή και τέλος. Είναι, όμως, η ετερότητα, ο Άλλος, η μητέρα ως μέρος του εαυτού, που επιτρέπει στο αμορφοποίητο να βιωθεί, ως μια τρομακτική και ταυτόχρονα εκστατική εμπειρία με την βαθιά πίστη ότι κάτι θα πάρει μορφή. Η πρώιμη εμπειρία της μορφής που κάποτε δόθηκε (μέσα απο τη μητέρα) μας προσφέρει τη δυνατότητα να μπορούμε να επιστρέφουμε στον βαθύ εσωτερικό κόσμο του χάους και να μένουμε εκεί, στον εν δυνάμει χώρο της πρώτης δημιουργίας.
«Μείνε στο τραπέζι σου και αφουγκράσου. Ή μην αφουγκράζεσαι, περίμενε μόνο. Μην περιμένεις καν, κάθισε εντελώς ήσυχος και μόνος. Ο κόσμος θα παρουσιαστεί μπροστά σου για να αποκαλυφθεί, δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, θα σπαρταράει εκστασιασμένος μπροστά σου.» Κάφκα, Αφορισμοί.
Γράφει η Ελένη Ξανθοπούλου, Ψυχολόγος – Ψυχαναλύτρια
Βιβλιογραφία
Milner, M. (1987) Suppressed madness of Sane men. Hove and New York : Brunner -Routledge
Maritain, J. (1953) Creative Intuition in Art and Poetry. New York: McClelland στο Milner, M. (1987) Suppressed madness of Sane men. Hove and New York : Brunner -Routledge
Ehrenzweig, A. (1953) The Psycho-Analysis of Artistic Vision and Hearing. London: Routledge& Kegan Paul; (1956) ‘The Mastery of Creative Anxiety’. Art and Artists. Berkeley, Calif: University of California; (1956) The Modern Artist and the Creative Accident’. The Listener, 12 January στο Milner, M. (1987) The Suppressed madness of Sane men. Hove and New York : Brunner -Routledge
Bollas, C. (1987) The shadow of the object. New York: Columbia University Press
Roussillon, R. (2010) The deconstruction of primary narcissism, International Journal of Psychoanalysis, 91(4):821-37
Νίτσε, Φ. (2001) Η Γέννηση της Τραγωδίας. Θεσσαλονίκη: Νησίδεςστο Κατριός, Θ. «Ο Νίτσε και η Ψυχανάλυση». Αδημοσίευτο.
Bion, W. R. (1984). Attention and Interpretation. London Maresfield Publications
Bion, W. R. (1992). Cogitation. London : Karnak Books
Bion, W. R. (2005). The Tavistock Seminars. London : Karnac Books
Grotstein, J. S. (2007). A Beam of Intense Darkness. London : Karnac Books
Levine, H. B. and Civitarese, G. (2016). The W. R. Bion Tradition. London : Karnac Books
Williams, M. H. (2010). Aesthetic Development. London : Karnac Books
